Żory to jedyne miasto na Górnym Śląsku, które zachowało zabytkowy, średniowieczny układ urbanistyczny swego centrum. Owalny pierścień murów obronnych narzucił także kształt większości ulic. Łukowe ulice utworzyły owalne wrzeciono spotykane często w średniowiecznych miastach Górnego Śląska. Rynek w Żorach ma kształt prostokąta o wymiarach 100m x 75m. Przed rokiem 1806 wokół rynku stały drewniane budynki z podcieniami, pod którymi znajdowały się kamienne piwnice. Obecnie linia zabudowy cofnęła się o kilka metrów, zaś znajdujące się w tej chwili pod płyta rynku piwnice częściowo zostały wykorzystane przez lokale gastronomiczne.

 

 

 

Pierwsze zachowane wzmianki o kościele parafialnym pochodzą z lat 1376 i 1447. Kościół na przestrzeni dziejów ulegał różnym zmianom architektonicznym jednak obecna bryła świątyni wzniesiona została w XVI w. i jest przykładem późnego gotyku ceglanego. Jest to okazała pięcioprzęsłowa budowla halowa, o trzech nawach równej wysokości, wzniesiona przy zastosowaniu wendyjskiego układu cegieł. Budowlę zdobi wiele gotyckich elementów np. portal. Jej krzyżowe sklepienia żebrowane wyrastają ze smukłych ośmiobocznych filarów, często spotykanych w świątyniach gotyckich Dolnego Śląska. Barokowym akcentem jest kaplica Matki Boskiej Miłosierdzia - fundacja burmistrza Żor, Wacława Linka.

 

Usytuowanie świątyni tuż przy murach miejskich nie było przypadkowe. Zwykle plac kościelny sąsiadował z rynkiem, często jednak, zwłaszcza na Śląsku, kościół, przylegając do murów współdziałał w pewnym stopniu w obronie dzięki zwartości wysokich ścian oraz wyniosłości baszty - dzwonnicy. Po przejściu przez Żory frontu w czasie II Wojny Światowej kościół został poważnie uszkodzony. Został odbudowany w latach 1945-1950.

 

 

Żorskie mury obronne zaczęły być budowane wkrótce po założeniu miasta w 1272 roku. Ich budowa z pewnością trwała kilkadziesiąt lat, jednak już w roku 1345 w trakcie oblężenia Żor przez wojska Kazimierza Wielkiego, miasto było nimi całkowicie otoczone. W murach znajdowały się dwie bramy: Krakowska zwana także Dolną, w okolicach dzisiejszej ulicy Dolne Przedmieście oraz Górna, zwana także Cieszyńską, w okolicach dzisiejszej ulicy Moniuszki. Obie bramy zostały rozebrane po roku 1806, gdy cegły z murów zaczeto wykorzystywać przy odbudowie miasta po kolejnym wielkim pożarze. Pierwotny obwód murów wynosił 1200 metrów, jednakże do dziś pozostało jedynie około 400 metrów. Odnowione fragmenty murów można podziwiać bezpośrednio od strony starego cmentarza żorskiego przy kościele parafialnym pod wezwaniem św Apostołów Filipa i Jakuba oraz na parkingu miejskim przy ulicy Bramkowej.

 

 

Plac przy którym zbiegają się ulice Murarska i Bramkowa w południowo zachodniej części miasta, był centrum dawnej osady zorskiej, przed otrzymaniem praw miejskich. Na jego środku aż do roku 1806 stał drewniany kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Kościół palił się kilkakrotnie, byłza każdym razem odbudowywany. Ostatecznie po roku 1806 w jego miejscu stanęła murowana kapliczka, zwana przez mieszkańców „Kościółkiem”, w której ustawiono figurkę św. Jana Nepomucena przeniesioną z Rynku.

 

 

W województwie śląskim znajdują się 23 kamienne krzyże pokutne. Większość z nich znajduje się na ziemi wodzisławsko – rybnickiej, a dwa z nich na terenie naszego miasta. Pierwszy kamienny krzyż zagadkowego pochodzenia z XIII w. Znajduje się obecnie na starym żorskim cmentarzu przy kościele pod wezwaniem św. Apostołów Filipa i Jakuba, gdzie został przeniesiony w 1957 roku z prywatnej posesji. Historia jego pochodzenia jest niezwykle zagadkowa. Nie wiadomo kto i dlaczego go stworzył. Pojawiają się próby wyjaśnienia jego genezy jako krzyża rozgraniczającego włości klasztorne. A jeśli jest to krzyż pokutny to zapewne wzniosła go rodzina mordercy lub on sam dla uczczenia pamięci ofiary – jako zadośćuczynienie i znak pokuty za zbrodniczy czyn. Kolejny krzyż znajduje się w Żorach – Rogoźnej. Został on bezmyślnie zakopany w 1970 roku podczas poszerzanej wówczas drogi. Następnie w roku 1984 został przypadkowo odkopany podczas wykonywania robót kanalizacyjnych. Obecnie znajduje się na terenie jednej z posesji . Jest on klasycznym krzyżem pokutnym w stylu łacińskim, wykutym z jednolitej bryły piaskowca.

 

 

Stanowiąca pozostałość po dawnej hucie „Waleska” powstałej w 1832r. Posiadała już odlewnię z dwoma żeliwiakami. „Gichta” jest zabytkiem technicznym w postaci wieży, która służyła do załadunku wsadów do pieca. Jest usytuowana w lesie palowickim, domaga się renowacji i przystosowania do celów wycieczkowych.